ویتامین ها و مواد مغذی انسانی با کاربرد غنی سازی مواد غذایی و آشامیدنی

با تغییر شیوه زندگی و گرایش روزافزون مردم به سمت غذاهای فرآوری شده و همچنین عدم رعایت تنوع در استفاده از گروه­های مختلف غذایی، نگرانی ­ها در مورد بروز بیماریهای ناشی از کمبود ویتامین­ها و مواد معدنی در حال افزایش است. درصد چشمگیری از جمعیت جهان از کمبود ویتامین­ ها و مواد معدنی که معمولاً ریزمغذی­ ها نامیده می ­شوند رنج می ­برند. کمبود ریزمغذی­ های ضروری باعث ناتوانایی­ های جسمی و ذهنی، عقب ماندگی ذهنی، بازده پایین کاری، نابینایی و پیری و در نهایت مرگ زودرس می­ گردد. آهن، سلنیوم، روی و ید از جمله مواد معدنی وعناصرمهمی هستند که معمولا با کمبود آن­ها مواجه هستیم.

 ویتامین های محلول در چربی مانند ویتامین D3، ویتامین K، ویتامین A و E و همچنین ویتامین های محلول در آب مانند ویتامین C و ویتامین های گروه B همگی از مواد ضروری برای عملکرد بدن هستند که فقدان یا کمبود آنها منجر به بروز بیماری های متعددی می شود. بنابراین تغذیه جمعیت رو به رشد جهان با مواد غذایی غنی شده با ویتامین ها و ریزمغذی های لازم و ضروری برای داشتن زندگی سالم و فعال یکی از بزرگترین چالش های زمان ما است. غنی سازی مواد غذایی به منظور ارتقای سلامت عمومی جامعه یک روش استاندارد است که در حال حاضر در بسیاری از کشورها انجام می شود. در واقع غنی سازی روش جدیدی برای پیشگیری از کمبود مواد مغذی نیست و بیش از صد سال است که از این روش برای پیشگیری و کنترل عوارض کمبود برخی از ریز مغذی ها استفاده می شود به عنوان مثال افزودن ید به نمک سفره برای پیشگیری و درمان گواتر از سال ۱۸۳۱ آغاز شده است. در آمریکا از سال ۱۹۳۸ جهت رفع کمبود نیاسین، این ویتامین به نان اضافه گردید. در سال ۱۹۴۴ غنی سازی آرد با ویتامین های B1 و B2 در فیلیپین و غنی سازی برنج با ویتامین B1 در منطقه ای بنام بتن Beton از سال ۱۹۴۷ آغاز شد و مطالعه انجام شده دو سال پس از اجرای طرح نشان داد که مرگ و میر ناشی از بیماری بری بری از ۲۴۰۰۰ نفر در سال ۱۹۴۷ به صفر رسیده است.  تجارب کانادا در غنی سازی قابل توجه است. در کشور کانادا از سال ۲۰۱۰ غنی سازی شیر و مارگارین با ویتامین D3 از طرف سازمان غذا و داروی این کشور اجباری اعلام شده است. جالب توجه است که بررسی های انجام شده پس از اعمال این قانون نشان دهنده کاهش ۱۳ درصدی در ابتلا به سرطان سینه و پروستات در طی ۱۰ سال بوده که نشان دهنده ی چشمگیر بودن تاثیرگذاری غنی سازی است تا جایی که در سال ۲۰۲۲ قانون غنی سازی شیر و مارگارین توسط سازمان غذا و داروی کانادا بازنگری شد و دوز غنی سازی با ویتامین D3 دو برابر اعلام گردید . در آمریکا نیز با وجود اینکه غنی سازی با ویتامین D3 اجباری اعلام نشده، اما اکثر تولید کنندگان صنایع غذایی به صورت اختیاری محصولات تولیدی خود را با این ویتامین غنی می کنند. به طوری که گزارشات سازمان بهداشت جهانی نشان دهنده ی این است که همه انواع شیر مایع، ۷۵٪ غلات آماده صبحانه، حدود یک چهارم ماست، ۸٪ پنیر و ۱۴٪ نوشیدنی های موجود در سوپرمارکت های آمریکا با ویتامین D3 غنی سازی شده اند.

نمونه ای دیگر از موفقیت اجرای برنامه غنی سازی را می توان در کشور ونزوئلا مشاهده نمود. کشور ونزوئلا در سال ۱۹۹۳ تصمیم گرفت که تمام آرد گندم و ذرت مصرفی را با آهن غنی سازد. پس از گذشت یکسال بررسی کودکان سنین مدرسه نشان داد که کم خونی در آنها در حد قابل توجهی کاهش یافته است.

غنی سازی آرد گندم از حدود ۶۰ سال پیش در کشورهای آمریکا و انگلیس اجرا و ریز مغذی هایی مانند آهن ، کلسیم و ویتامین های گروه B به آرد اضافه شده است. از سال ۱۹۹۶ کشورهای مختلف اسید فولیک را نیز به آرد گندم اضافه کردند. دلیل این کار تاثیر اسید فولیک بر کاهش نقایص مادرزادی لوله عصبی NTD:Neural Tube Defect کاهش شیوع هموسیستئن بالا ، که فاکتور سکته قلبی است ، کاهش شیوع سرطان ها و آلزایمر می باشد که طی مطالعات متعددی به اثبات رسیده است. در کشور آمریکا غنی سازی آرد با اسید فولیک که از سال ۱۹۹۶ شروع شد، منجر به کاهش شیوع نقایص مادر زادی لوله عصبی تا ۱۹ % گردید و در کشور کانادا طی سالهای ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۱ که اسید فولیک به آرد اضافه شده است، نقایص مادرزادی لوله عصبی تا ۵۰ درصد کاهش یافته است. تا سال ۱۹۷۴ بر اساس گزارشات موجود در حداقل ۱۱ کشور جهان غنی سازی آرد گندم با آهن اجباری بوده و در ۸ کشور دیگر به صورت اختیاری اجرا شده است.

در ایران علاوه بر کمبود سه ریز مغذی آهن، ید و ویتامین A که در جهان از شیوع بالایی برخوردار است، کمبود ریز مغذی هایی از قبیل کلسیم، ویتامین B2، ویتامین D3 و روی نیز شایع است.      

به طور کلی اضافه کردن یک یا چند ریز مغذی به غذای اصلی مردم را، غنی سازی(Fortification Food) می گویند که یکی از راه کارهای موثر برای پیشگیری از کمبود ریز مغذی ها است. گروه هدف ممکن است تمام مردم و یا جمعیتی خاص باشد. هدف اصلی غنی سازی، رساندن یک یا چند ماده مغذی به طور دائم و به میزان معین به افراد است که در معرض کمبود این مواد قرار دارند. غنی سازی موفق مواد غذایی مستلزم انتخاب دقیق ویتامین های مناسب و محصولات باکیفیت است که برای استفاده در غذاهای اصلی مناسب هستند.